سازمان بسیج مستضعفین یک سازمان شبه‌نظامی^[۴] (نهاد اجتماعی با کارکردهای مختلف به‌ویژه نظامی طبق اساسنامه) که پر تعداد ترین نهاد یا سازمان در ایران با بیشترین عضو و نیروست که زیرمجموعهٔ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌باشد که با هدف ایجاد توانایی‌های لازم در کلیه افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی ایران به منظور دفاع از کشور، نظام جمهوری اسلامی و همچنین کمک به مردم هنگام بروز بلایا و حوادث غیر مترقبه با هماهنگی مراجع ذیربط تشکیل شده‌است. پایه اصلی ساختار سازمانی پایگاه مقاومت بسیج است.^[۵] این نهاد یکی از مهم‌ترین بازوهای قدرت جمهوری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود که کار جذب، آموزش، سازماندهی و به‌کارگیری نیروهای داوطلب مردمی را انجام می‌دهد. نشریه تایم بسیجیان را «شبه‌نظامیان وحشی که تعلیم دیده‌اند برای نظام اسلامی آدم بکشند» توصیف کرده است.^[۴]

این سازمان، که در گذشته با نام نیروی مقاومت بسیج شناخته می‌شد، در ۵ آذر ۱۳۵۸ به فرمان سید روح‌الله خمینی تشکیل شد و پس از تصویب مجلس شورای اسلامی در دی ۱۳۵۹ به‌طور قانونی رسمیت پیدا کرد^[۶] و به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تعلق گرفت. به اعضای این سازمان، بسیجی می‌گویند و طبق مادهٔ ۱۳ قانون مقررات استخدامی سپاه، بسیجی به فردی اطلاق می‌شود که داوطلبانه جهت تحقق ارتش ۲۰ میلیونی تحت پوشش سپاه درمی‌آید. به موجب همین مادهٔ قانونی، بسیجیان به دو دستهٔ «بسیج عادی» و «بسیج فعال» تقسیم می‌شوند. در جنگ ایران و عراق از بسیجیان بیشتر برای ارسال به‌صورت داوطلبانه و سازماندهی‌شده به جبهه‌ها استفاده می‌شد. هم‌اکنون سرتیپ پاسدار غلامرضا سلیمانی ریاست سازمان بسیج مستضعفین را برعهده دارد، همچنین سیدقاسم قریشی جانشین و حسین معروفی معاون هماهنگ‌کننده این سازمان می‌باشند.

پیشینه

بسیج در ادبیات سیاسی

بر اساس یک تعریف، می‌توان بسیج را همچون روندی در نظر گرفت که در آن یک واحد اجتماعی بسیار سریع بتواند بر منابعی کنترل پیدا کند که پیش‌تر بر آنها کنتری نداشته‌است. در واقع بسیج، هنگامی که از حالت گروهی فراتر رود و بخشی از جمعیت را به اعطای منابع خواسته‌شده برای دستیابی به هدف مطلوب برانگیزد، تبدیل به یک جنبش می‌شود. یکی از عوامل مؤثر در کار بسیج، میزان سازمان‌یافتگی است. در حرکت بسیج، روابط درون‌گروهی و فرهنگ مشترک هر چقدر محکم‌تر و گسترده‌تر باشد، احتمال پیروزی آن نیز بیشتر است، و این بدان سبب است که ارتباطات و فرهنگ مشترک باعث می‌شود که تعبیر یکسان و واحدی نسبت به امر مورد نظر به وجود بیاید. رهبری، لازمهٔ سازمان و بسیج است. گروه‌های بسیج‌گر سعی دارند با تقویت هر چه گسترده‌تر اعضای گروه و تضعیف دیگر پیوندهای اجتماعی و بزرگ کردن رهبر یا رهبران، باعث گسترش وفاداری اعضا در جامعه شوند. بسیج به دو صورت تهاجمی و تدافعی ظاهر می‌شود. بسیج تدافعی، وقتی صورت می‌گیرد که گروهی هنگام مواجه شدن با حملهٔ گروهی دیگر، منابع خود را بسیج می‌کند. می‌توان شورش‌های دهقانی و اشرافی را نوعی بسیج تدافعی دانست. بسیج تهاجمی، آن نوع از بسیج است که در فرصت‌های مناسب برای این که اهداف و منابع خودش را محقق کند، دست به بسیج نیروهای خود می‌زند. بسیج انقلابی نوعی از بسیج تهاجمی است. همچنین بسیج تهاجمی نیازمند شناخت دقیق از محیط خارجی و رهبری کنشگرانه و کوشش سازمانی بیشتر است. از آنجا که بسیج هزینه‌بردار است، لذا خصوصاً بسیج تهاجمی باید از امکانات اقتصادی لازم برخوردار باشد. ایدئولوژی بسیج می‌تواند نمادها و شعارهای مورد نیاز بسیج را فراهم کند. سازمان، رهبری و ایدئولوژی از ابعاد اساسی روند بسیج انقلابی هستند. می‌توان گفت که ایدئولوژی نقشی تعیین‌کننده در بسیج انقلابی دارد. یکی از وظایف ایدئولوژی، سرزنش کردن وضع موجود و یافتن ریشه‌های نابسامانی است. دومین وظیفهٔ ایدئولوژی، نشان دادن وضع مطلوب و اهداف و آرمان‌هاست. سومین وظیفهٔ آن، ارادهٔ تبیین تازه‌ای از تاریخ به سود جنبش و ستایش از گذشتهٔ آن است.^[۷]

ایجاد بسیج (اواخر دههٔ ۱۳۵۰)

در ۵ آذر ۱۳۵۸ فرمان تشکیل «ارتش ۲۰ میلیونی» (بسیج) از جانب سید روح‌الله خمینی صادر شد و پس از تصویب مجلس شورای اسلامی در دی ۱۳۵۹ به‌صورت قانونی رسمیت پیدا کرد. ابتدا مدتی امیر مجد و پس از آن احمد سالک فرماندهان بسیج بودند. محمدعلی رحمانی از سال ۱۳۶۲ مسئولیت آن را بر عهده گرفت او تا پایان جنگ هشت ساله عراق علیه ایران در این سمت فعالیت می‌کرد. وی توانست با روشی نوین نیروهایی را از پیر و جوان از نقاط دور افتاده و روستاها تا ادارات و دانشگاه‌ها و دانش آموزان و روحانیون را سازماندهی نموده و با افزایش پایگاه‌های مقاومت از ۷٬۰۰۰ به ۲۱٬۵۰۰ پایگاه نیرویی بزرگ را به‌وجود آورد تا در جهت اجرای فرمان خمینی به عنوان ارتش بیست میلیونی به جبهه اعزام نمایند که اعزام یکصد هزار نفری سپاه محمد حاصل این سازماندهی بود. رحمانی معتقد بود که واحد بسیج باید به صورت یک نیروی مردمی و فراگیر باقی بماند وی تا سال ۱۳۷۰ در بسیج حضور داشت. پس از درگذشت روح‌الله خمینی فشار سپاه برای تبدیل واحد بسیج مستضعفین به نیروی مقاومت بسیج افزایش پیدا کرد و در نهایت با خروج رحمانی از واحد بسیج و تغییر ساختار نیروی مقاومت بسیج تشکیل شد و افشار به عنوان اولین فرمانده نیروی مقاومت بسیج منصوب گردید. در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۸۸ محمدرضا نقدی با حکم سیدعلی خامنه ای به سمت فرمانده بسیج منصوب شده و نام بسیج نیز از «نیروی مقاومت بسیج» به «سازمان بسیج مستضعفین» تغییر پیدا می‌کند و متعاقب آن برخی تغییرات و رویکردها، ساختار و سازمان و وظایف آن پدید می‌آید که یکی از نمونه‌های آن تشکیل گردان‌های جدید با نام امام علی، امام حسین و بیت‌المقدس و نیز شکل‌گیری قشرها ۲۲ گانه بسیج می‌باشد.^{[نیازمند منبع]}

دههٔ ۱۳۹۰

در سال ۱۳۹۹، احمد علم‌الهدی، اعلام داشت که بسیاری از جوانانی که به علت «فقر» اقدامات شرورانه می‌کردند، «با کار فرهنگی» در سازمان بسیج جذب شدند و این افراد، از «اغتشاشات» جلوگیری کرده‌اند